Dzieło Lucyny Frąckiewicz inspiracją dla współczesnej polityki społecznej

***

    Życie pobudza umysł a wartość tak naprawdę ma to co powstaje dzięki potrzebie. Poza tym to czas najlepiej weryfikuje wartość tworzenia, działania, tego wszystkiego co zostaje. Czasem rozproszone, zasiane, a nawet zniszczone. Czas weryfikuje ludzi, ich wybory, wrażliwość, dobro i prawdę. Nie zawsze żyzna gleba wyda plony, a to co zasiane będzie piękne. Jeśli jednak należysz do tych co potrafią myśleć, samodzielnie, bez nacisku i podobania się, to nawet jeśli milczysz, rób swoje i nie spoglądaj na szczyty pozornego pędu i blichtru.

    Wybory, choć często trudne zależą od nas. Nawet jeśli nie zawsze właściwe, to potrzebne aby droga była kręta lub bardziej pod górę. To Napoleon Bonaparte powiedział: „Nie powinniśmy odejść z tej ziemi nie zostawiając śladów, które polecać będą naszą pamięć potomności”. Dla jednych jest to Waterloo a dla innych okruchy codzienności...

***

Dzieło Lucyny Frąckiewicz inspiracją dla współczesnej polityki społecznej, red. E. Górnikowska-Zwolak, Wiesława Walkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, GWSP w Mysłowicach, Katowice-Mysłowice 2015

http://wydawnictwo.us.edu.pl/node/12553

Słowo wstępne

W 2001 roku w Wydawnictwie Naukowym „Śląsk” w Katowicach  ukazała się książka pt. Przeszłość dla przyszłości. Jej Redaktorka — Lucyna Frąckiewicz — naówczas Prezes Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej, wyjaśniała we wstępie, że celem publikacji było unaocznienie dorobku prekursorów i twórców polskiej polityki społecznej, tym bardziej ważnego i cennego, że często już zapomnianego[1]. „Wydawało się […] słuszne” — pisała Redaktorka — „by książka była nie tylko poszerzoną biografią wybranych ważnych postaci, ale by zabrali w niej głos uczniowie swych wielkich Mistrzów”[2].         

            Zaledwie kilka lat od wydania tamtej pracy, w 2009 roku, odeszła od nas ONA — Lucyna Frąckiewicz, Mistrzyni polskiej polityki społecznej i ekonomistka w jednej osobie,   Mentorka kilku pokoleń studentów, doktorów i profesorów. W pierwszą rocznicę Jej śmierci na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach odbyła się konferencja naukowa pod hasłem „Przeszłość dla przyszłości”, upamiętniająca działalność naukową prof. Lucyny Frąckiewicz. W 2012 roku, nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, ukazała się praca Współczesne obrazy polityki społecznej i gospodarczej dedykowana Profesor Lucynie Frąckiewicz, w formie zeszytu naukowego „Studia Ekonomiczne”[3]. Oba środowiska: Uniwersytet Śląski oraz Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach (wcześniej jako Akademia Ekonomiczna) były miejscami wieloletniej pracy prof. Lucyny Frąckiewicz. W ostatnim okresie Jej życia uczelnią, z którą się związała była Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna imienia Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach[4]. I to w murach tej szkoły  w czerwcu 2014 roku, odbyła się konferencja naukowa pt. Polityka społeczna w obliczu dzisiejszych wyzwań: między teorią a praktyką, współorganizowana przez Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego. W mysłowickiej konferencji wzięło udział grono znakomitych naukowców z ośrodków akademickich całej Polski: Warszawy, Poznania, Wrocławia, Łodzi, Opola, Częstochowy, Sosnowca, Katowic oraz gospodarze konferencji, naukowcy Górnośląskiej WSP. Przewodnią refleksję obrad kreowała postać Profesor Lucyny Frąckiewicz — konferencja odbyła się w 5. rocznicę Jej śmierci i 88. rocznicę urodzin. Wspominano wybitną Uczoną, wspaniałego Człowieka, przyjacielską Osobę, która, jak powiedział JM Rektor Górnośląskiej WSP prof. Mirosław Wójcik: „Miała w życiu wiarę, nadzieję i miłość. Kochała człowieka, kochała ludzi”. Profesor Antoni Rajkiewicz w liście skierowanym do Rektora napisał: „Kontynuacja spotkań poświęconych twórczości i dokonaniom tej wybitnej Uczonej zasługuje na szczególne uznanie i wdzięczność. Pogratulować należy znakomitego doboru referentów i tematów ich wystąpień. Będą im towarzyszyć moje myśli i wspomnienie naszej wieloletniej i niezapomnianej przyjaźni i współpracy”. Dom rodzinny Profesor Lucyny Frąckiewicz, jej relacje z dziećmi, przywołała we wspomnieniach córka — Maria Zrałek.

            Gdy mówimy o dziele Lucyny Frąckiewicz mamy na uwadze nie tylko Jej teksty naukowe: wydane książki, podręczniki i skrypty, opublikowane artykuły, wygłoszone referaty, ale i coś tak ulotnego, jak myśli wypowiadane w bezpośrednich rozmowach ze współpracownikami, doktorantami, studentami, podczas spotkań naukowych, wykładów, seminariów, w toku codziennej (także urzędniczej) pracy, podczas podróży; wezwania do podjęcia pilnych zadań, refleksje o sprawach doniosłych społecznie, jak też ważnych dla pojedynczych osób, tych, którzy właśnie byli z nią w relacji. Uwielbiała kontakt z ludźmi, cieszyła się nimi i z nimi (ich sukcesami i wspólnymi osiągnięciami), pozwalała się wypowiadać i opowiadać o sobie, była ciekawa ludzkich historii, zawsze gotowa zaoferować pomoc. Można by zapytać: co jest dziełem Lucyny Frąckiewicz? Grono kilkuset magistrantów, dwudziestu wypromowanych doktorów, dziesiątki recenzji i wniosków awansowych? Jak zmierzyć, jak ocenić Jej wpływ na rozwój dyscypliny i osób ją uprawiających? Czy i gdzie znajdziemy ślady inspiracji Jej słowami i czynami, Jej postawą?

Jednoznacznej odpowiedzi nie jesteśmy w stanie udzielić. Możemy tylko wyrazić przekonanie, że odnajdziemy je zarówno w rozwoju teorii polityki społecznej, jak i innych dyscyplin, dostrzeżemy tę inspirację w szczególnym typie wrażliwości (którą zarażała osoby podatne na to), przekładającej się na działania, odwołującej się do konkretnych wartości, tak jak i Ona się odwoływała (za japońskim pisarzem i filozofem Daisaku Ikedą): „Nie może być większej wartości niż godność życia, i wszelkie próby — religijne czy społeczne — uznawania czegoś innego za wyższą wartość muszą ostatecznie prowadzić do ucisku ludzkiego”[5]. Od siebie dodawała: „Dbałość o możliwie pełne zaspokojenie potrzeb społecznych nie może być wydarzeniem incydentalnym […].  Wymaga zatem uwzględnienia wielu czynników sumujących się na życie godne, gwarantujące rozwój osobowości i społeczeństwa”[6].

***

Przedkładana Czytelnikom publikacja stanowi odrębną i niezależną od konferencji całość.  Zależałoby nam na tym, aby namysł nad podjętą problematyką stał się zaczynem dalszych dyskusji i poszukiwań badawczych, wzbogacających wspólny obszar analiz. 

            Niniejszy tom składa się z pięciu części. Pierwsza z nich, opatrzona tytułem Lucyna Frąckiewicz — przeszłość dla przyszłości zawiera teksty o charakterze wspomnieniowym.  Robert Rauziński przedstawia Osobę Profesor Lucyny Frąckiewicz jako badaczki społeczności Śląska. Ukazuje źródła Jej zainteresowań kwestiami społecznymi, prezentuje tematy podejmowanych badań, jak również niektóre ich wyniki. Podkreśla, jak wielką rolę odegrała Profesor Frąckiewicz w jednoczeniu środowiska polityków społecznych oraz w przewodzeniu badaniom regionalnym i lokalnym. Elżbieta Trafiałek przybliża postać Lucyny Frąckiewicz jako wybitnej naukowczyni, a zarazem życzliwego, przyjaznego człowieka. Autorka przypomina podstawowe fakty z życia Profesorki, Jej zainteresowania badawcze oraz osiągnięcia w tym zakresie. Czytelnicy mają okazję dowiedzieć się jak przebiegała kariera akademicka Profesor Frąckiewicz, jakie stanowiska były Jej powierzone w krajowych instytucjach naukowych, poznajemy Ją jako nauczycielkę kilku pokoleń ekonomistów oraz polityków społecznych, a także znakomitą organizatorkę, osobę zaangażowaną w rozwiązywanie problemów środowisk lokalnych i regionu. Dowiadujemy się jak została zapamiętana przez tych, którzy z Nią pracowali. Z kolei Elżbieta Górnikowska-Zwolak kreśli wspomnienie o Profesor Lucynie Frąckiewicz z Jej ostatniego okresu życia, niespełna trzech lat, gdy Profesor pracowała w Górnośląskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Mysłowicach. Przybliża Jej zainteresowania i podejmowane przedsięwzięcia naukowe. Przede wszystkim jednak pokazuje Ją jako człowieka — kobietę silną, pełną pasji, woli życia i działania. Autorka przywołuje chwile wspólnie spędzone, zdarzenia o doniosłym dla siebie znaczeniu; dzieli się swoimi emocjami i osobistą refleksją. 

            Uzasadnienie badań i refleksji w polityce społecznej to formalnie druga część tomu, natomiast merytorycznie jest to wprowadzenie do podjętych rozważań. Dwa teksty, choć zupełnie odmienne w swej formie, skłaniają do głębokiego namysłu nad istotą polityki społecznej, jej kreatorami i adresatami. Ludmiła Dziewięcka-Bokun w tytule swego artykułu stawia kluczowe pytanie: Komu i dlaczego potrzebna jest polityka społeczna? Przypomina, że nowoczesna polityka społeczna jest wynikiem określonego kierunku rozwoju nowoczesnego państwa, rozwoju systemu politycznego w kierunku demokracji. To z kolei oznacza, że państwo bierze odpowiedzialność za bezpieczeństwo socjalne obywateli i że polityka społeczna państwa staje się jednym z instrumentów utrzymania spójności społecznej. Autorka wyraża pogląd (a następnie przedkłada argumenty), iż zarówno kwestie socjalne, jak i sama polityka społeczna są ze swej natury polityczne. W końcowej części rozważań daje odpowiedź na postawione wcześniej pytanie. Natomiast Jolanta Supińska dzieli się z czytelnikami refleksją o charakterze osobistym, którą opatrzyła tytułem: Polityka społeczna ma swoje lata. Pretekstem do tej wypowiedzi było seminarium zorganizowane z okazji jej jubileuszu przez koleżanki i kolegów (także byłych studentów) z Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Przedmiotem podjętych tam rozważań, które Jolanta Supińska przeniosła na spotkanie poświęcone pamięci Lucyny Frąckiewicz, symbolicznie scalając dwa miejsca, Warszawę i Mysłowice oraz dwa środowiska uczonych, był sposób uprawiania polityki społecznej w przeszłości i współcześnie, jak również próba dookreślenia (rewizji) priorytetów badawczych i aksjologicznych. Autorka podkreśla siłę powiązania pomiędzy kondycją ludzką i dobrem wszystkich istot żywych, całego ekosystemu. Wskazuje potrzebę zastąpienia terminu humanizm postawą ekologizmu, wysuwa postulat ekologizacji polityki społecznej. Jednocześnie mocno podkreśla konieczność zachowania (powrotu do) tradycji, analizy sprzeczności klasowych w społecznościach lokalnych, narodowych i globalnych. Wzywa do poszukiwania takich rozwiązań, które prowadziłyby do wspomagania pozytywnych zjawisk społecznych i przyrodniczych.

Trzecia część pracy Człowiek w doktrynie i praktyce polityki społecznej zawiera  pięć tekstów. Dwa pierwsze nawiązują do polityki społecznej wobec kobiet. Jolanta Klimczak w artykule Perspektywa kobieca w polityce społecznej przypomina czytelnikom, że przez wiele dekad polityka społeczna pomijała płeć jako kategorię opisującą i wyjaśniającą problemy społeczne. Jako kluczową instytucję życia społecznego i podstawową reprezentację interesów jednostki postrzegano rodzinę, z mężczyzną w roli jej żywiciela. Rezultatem tego było wyraźne zróżnicowanie systemu zabezpieczenia społecznego (dostępu do cennych społeczne zasobów) ze względu na płeć. Autorka zwraca uwagę, iż w europejskiej polityce społecznej kwestię przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć podjęto w Traktatach Rzymskim i Amsterdamskim. Pojawiły się kluczowe terminy: gender i gender mainstreaming, walka z nierównością kobiet i mężczyzn została zinstytucjonalizowana. Nawiązując do polskiej rzeczywistości wskazuje, że kobieta jest traktowana w polityce społecznej zarówno w sposób tradycyjny, jak i nowoczesny. Elżbieta Górnikowska-Zwolak analizuje zagadnienia polityki i polityki społecznej wobec kobiet z perspektywy pedagoga społecznego. Ukazuje wzajemną zależność pedagogiki społecznej i polityki, uściślając przy tym kategorie pojęciowe polityki i polityki społecznej. Autorka uzmysławia, że rozpatrywanie relacji między płciami w kategoriach politycznych jest w pełni uzasadnione. Przywołuje feminizm jako znaczącą teorię w filozofii politycznej, ujawniającą, iż w zasadniczych ideach filozoficznych i politycznych zawarte są konotacje płciowe. Ukazuje obszary i poziomy polityki społecznej, w/na których możliwe jest uwzględnienie interesów kobiet. Czyni to w odniesieniu do polskiej rzeczywistości ostatnich lat.

            Dramatyczne zjawisko polskiego życia społecznego, jakim jest bezrobocie, oraz  skutki tegoż są przedmiotem zainteresowania ks. Leona Dyczewskiego. Autor koncentruje się na kategorii „bezrobotnych długotrwale”. Zwraca uwagę, że długotrwałe bezrobocie niszczy człowieka od wewnątrz oraz rzutuje na jego stosunki ze światem zewnętrznym. Wskazuje na skutki bezrobocia w wymiarze indywidualnym (obniżenie standardu życia, pogorszenie się stanu psychicznego i fizycznego), w wymiarze rodzinnym (zawężenie kontaktów społecznych, familiocentryzm), w wymiarze środowiskowym (nieuczestniczenie w życiu kulturalnym, artystycznym, wykluczenie ze społeczeństwa informacyjnego). Dyczewski dostrzega także skutki społeczno-gospodarcze, czyli narastanie zjawisk patologicznych (alkoholizm, dezorganizacja i dysfunkcyjność rodziny, przestępczość), kształtowanie się negatywnego stosunku do instytucji społecznych i państwa, niewłączanie się w życie publiczne, brak zwrotu kosztów wyłożonych na edukację, opiekę i wychowanie oraz ogromne sumy wydawane na zasiłki. Autor podkreśla, że likwidowanie bezrobocia strukturalnego to przede wszystkim zadanie rządu. I tak, jak kolejne rządy po 1989 r. są odpowiedzialne za stratę rozwojowego kapitału ludzkiego (emigracja zarobkowa młodych), tak też rząd jest zobowiązany do zapewnienia miejsc pracy obywatelom (stymulowania zatrudnienia, zapobiegania bezrobociu).  Felicjan Bylok przedmiotem analizy czyni jeden z podstawowych procesów ekonomiczno-społecznych, jakim jest konsumpcja. Konsumpcję ludzi starszych postrzega jako ważny obszar badawczy polityki społecznej. Na podstawie danych wtórnych, zawartych w opracowaniach statystycznych GUS i danych pierwotnych pozyskanych z badań własnych autor podjął próbę odpowiedzi na pytanie o czynniki determinujące zachowania konsumpcyjne seniorów, o strukturę ich konsumpcji oraz specyfikę zachowań na rynku usług konsumpcyjnych. Autor wyraża przekonanie, że wiedza uzyskana z badań nad konsumpcją jest niezbędna do tworzenia strategii polityki społecznej wobec ludzi starszych w Polsce. Wiesława Walkowska, odwołując się do projektu Building bridges between senior citizens and students in the elderly care in the EU, w którym brała udział, omawia rozwiązania fińskie w pracy z osobami starszymi. Podkreśla dostępność i kompleksowość usług dla seniorów, współpracę z ośrodkami naukowymi i kształcenie studentów do opieki nad seniorami i pracy z nimi. Autorka zaznacza, że w Finlandii niezwykle istotna jest współpraca pomiędzy instytucjami na poziomie lokalnym oraz wymiana informacji i współpraca pomiędzy regionami.

            Kolejna część pracy zatytułowana Przestrzeń publiczna w polityce społecznej zawiera trzy artykuły. Aleksander Lipski koncentruje się na społeczeństwie obywatelskim — omawia związki pomiędzy takimże społeczeństwem a zrównoważonym rozwojem. Trafnie zauważa, że w warunkach dominacji gospodarki rynkowej zrównoważony rozwój podporządkowany jest kryteriom ekonomicznej rentowności, natomiast zupełnie pomijany jest stan świadomości społecznej. Autor dobitnie zaznacza, że o kondycji społeczeństwa obywatelskiego świadczy nie tyle członkostwo w organizacjach, czy nawet uczestnictwo w ich wydarzeniach, co umiejętność analityczno-krytycznej oceny rzeczywistości. Dlatego kluczowe znaczenie przypisuje takim wskaźnikom stanu świadomości społecznej, jak oferta programowa mass mediów, skala występowania reklam czy formy spędzania czasu wolnego.  Małgorzata Baron-Wiaterek podejmuje problematykę współdziałania organizacji pozarządowych i samorządu terytorialnego. Analizując podstawy prawne wzajemnych relacji pomiędzy sektorem publicznym (reprezentowanym przez jednostki samorządu terytorialnego) a organizacjami pozarządowymi eksponuje zawarte w nich zasady, normujące współpracę — decydujące o istocie partnerstwa w praktyce. Autorka przybliża przykładowe formy współpracy sektora publicznego i pozarządowego. Podkreśla, że aby zwiększyć zaangażowanie się  obywateli w lokalną politykę społeczną konieczne jest przyjęcie aktywnej roli przez samorząd terytorialny. Maria Zrałek w artykule Gra o miasto dla wszystkich podejmuje zagadnienie zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich, wskazuje na zagrożenia dla miast europejskich, w tym również polskich i — co się z tym wiąże — konieczność przyjęcia odpowiedniej polityki miejskiej. Zwraca uwagę na grupy, których jakość życia jest szczególnie zagrożona: osoby starsze oraz mieszkańców starych zdegenerowanych dzielnic (gett, enklaw biedy). Autorka podkreśla, że poprawa jakości życia mieszkańców wymaga kompleksowych działań o charakterze rewitalizacyjnym, tworzenia mechanizmów upodmiotowienia osób, instytucji i wspólnot.

            Ostatnia część pracy nosi tytuł Aktualne obszary wykluczenia społecznego. Każde z czworga autorów opracowań wskazuje na inną kategorię wykluczonych, inny obszar wykluczenia. I tak Grzegorz Odoj koncentruje się na osobach niepełnosprawnych intelektualnie; zauważa, że doświadczają one różnorodnych ograniczeń  w codziennym życiu, często są etykietowane jako pewnego rodzaju kuriozum. Autor odnotowuje trzy niepokojące zjawiska społeczne występujące w odniesieniu do tej kategorii osób: dystans społeczny, niską ocenę ich umiejętności oraz izolację. Stwierdza, że postawy te mają istotny wpływ na proces integracji społecznej osób niepełnosprawnych intelektualnie w obszarach edukacji, zatrudnienia oraz zaangażowania w społeczności lokalnej. Konstatuje, iż polska polityka wspierania osób z niepełnosprawnością nie jest w pełni skuteczna, co w rezultacie prowadzi do marnowania potencjału pracy tej grupy społecznej. Bożena Kołaczek rozważa zagadnienie polityki społecznej państwa wobec rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym, przybliża istotę rozwiązania, jakim jest świadczenie pielęgnacyjne; wymienia warunki przyznania tegoż. Autorka przedstawia przyczyny wprowadzenia przez rząd owego instrumentu zarówno polityki rynku pracy, jak i  polityki rodzinnej. Ukazuje również przesłanki, jakimi kierują się rodzice podejmujący decyzję o rezygnacji z pracy. Zauważa, że opieka rodzinna może być traktowana jako substytucja usług instytucjonalnych bądź ich dopełnienie. Podkreśla, że przyjęcie określonych rozwiązań jest równoznaczne w teorii i praktyce ze stawianiem pytań o cele i wartości. Wojciech Welskop podejmuje zagadnienie wykluczenia społecznego w obszarze szkoły, którą postrzega jako instytucję kreującą nierówności społeczne. Zróżnicowanie uczniów pociąga za sobą zjawisko dyskryminacji i ekskluzji, zarówno w edukacji, jak i w innych obszarach życia społecznego, zauważa autor. Nierówne traktowanie uczniów może być warunkowane ich pochodzeniem etnicznym, przynależnością klasową, bądź rzeczywistymi zdolnościami, ale także oczekiwaniami nauczyciela. Autor analizuje czynniki wpływające na oczekiwania nauczyciela wobec ucznia oraz kolejne etapy kształtowania się tych oczekiwań. Tekst, który zamyka tę część pracy, a zarazem cały tom, współbrzmi i po części stanowi dopełnienie wcześniejszego głosu — Jolanty Supińskiej,  nawołującej do ekologizacji polityki społecznej. Autorka artykułu, Barbara Kołodziej, podkreśla siłę powiązania pomiędzy kondycją ludzką i dobrem zwierząt. Przedstawia obszary, w których zdolności i właściwości zwierząt znajdują zastosowanie (m.in. animaloterapia). Jednocześnie konstatuje, że wołanie o uszanowanie praw zwierząt przez długi czas nie było słyszane. Człowiek wciąż jest gatunkiem uprzywilejowanym, a dysproporcje między prawami człowieka i innych gatunków są aż nadto widoczne (np. w obszarze hodowli zwierząt). Autorka apeluje o politykę, która w rozwiązywaniu kwestii społecznych zespalałaby wątki zdrowotne z epidemiologicznymi, środowiskowymi oraz etycznymi.  

***

Profesor Lucyna Frąckiewicz pisała, iż rudno jest wytyczyć jednoznaczne granice polityki społecznej jako dyscypliny naukowej: „W coraz szerszym zakresie korzysta z dorobku innych dyscyplin, by z kolei służyć też innym dyscyplinom bogactwem doświadczeń i teorii. Coraz więc mniej ostra staje się granica między ekonomią, socjologią, psychologią, pedagogiką, politologią, filozofią, etyką a polityką społeczną Nie można rozwijać polityki społecznej bez demografii, gerontologii, pediatrii społecznej, medycyny, zabezpieczenia społecznego czy mieszkalnictwa, a nade wszystko przepisów prawa omal w każdej dziedzinie”[7]. I taka też jest niniejsza praca — z pogranicza kilku dyscyplin. Autorami zebranych tekstów są politycy społeczni, prawnicy, ekonomiści, socjologowie, pedagodzy, a także etnolog. Prezentujemy wielodyscyplinarne spojrzenie na zagadnienia z obszaru polityki społecznej. Wyrażamy nadzieję, że oddawany do rąk Czytelniczek i Czytelników tom wzbudzi ich zainteresowanie — zarówno ze względu na podjętą problematykę, jak i wyraz hołdu złożonego Osobie wybitnej i wyjątkowej, która zjednoczyła nas w tym dziele. Wszystkim Uczestniczkom i Uczestnikom przedsięwzięcia, Autorkom i Autorom tekstów serdecznie dziękujemy. Czujemy się zaszczycone ich udziałem w tej interdyscyplinarnej debacie, przepełnione radością z możliwości zestawienia różnych poglądów i stanowisk i — jakże drogiego sercu — wspólnego wspominania Naszej Mistrzyni.

Elżbieta Górnikowska – Zwolak

Wiesława Walkowska

Katowice-Mysłowice, 2015

             

---

[1] L. Frąckiewicz: Wstęp. W: Przeszłość dla przyszłości. Red. L. Frąckiewicz.  „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2001, s. 7.

[2] Tamże.

[3] Pod red. Wiesława Koczura i Andrzeja Rączaszka.

[4] W 2010 roku, staraniem Górnośląskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Mysłowicach, wydano książkę pt. Obecność kobiet i problematyki kobiecej w refleksji andragogów i pedagogów społecznych. Redaktorzy naukowi Elżbieta Górnikowska-Zwolak i Mirosław Wójcik poświęcili ją pamięci Profesor zw. dr hab. Lucynie Frąckiewicz, wyjaśniając we wstępie związek Osoby Pani Profesor z publikacją.

[5] Za: L. Frąckiewicz: Wstęp…, s. 5

[6] Tamże, s. 6.

[7] L. Frąckiewicz: Wstęp. W: Przeszłość dla przyszłości…, s. 6.

***

***

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne

Część I

Profesor Lucyna Frąckiewicz — przeszłość dla przyszłości

Robert Rauziński

Profesor Lucyna Frąckiewicz — badacz społecznych problemów Śląska

Elżbieta Trafiałek

Profesor Lucyna M. Frąckiewicz jako niezapomniany mistrz i przyjaciel

Elżbieta Górnikowska-Zwolak

Spotkanie z Mistrzynią — okruchy wspomnień, garść refleksji

Część II

Uzasadnienia badań i refleksji w polityce społecznej

Ludmiła  Dziewięcka- Bokun

Komu i dlaczego potrzebna jest polityka społeczna?  

Jolanta Supińska

Polska polityka społeczna ma swoje lata

Część III

Człowiek w doktrynie i praktyce polityki społecznej

Jolanta Klimczak

Perspektywa kobieca w polityce społecznej

Elżbieta Górnikowska-Zwolak

Pedagoga społecznego refleksja o polityce i polityce społecznej wobec kobiet

Leon Dyczewski:

Wielorakie skutki bezrobocia długotrwałego

Felicjan Bylok

Konsumpcja w życiu ludzi starszych w Polsce w drugiej dekadzie XXI wieku

Wiesława Walkowska

Opieka instytucjonalna nad seniorami — na przykładzie Finlandii

Część IV

Przestrzeń publiczna w polityce społecznej

Aleksander Lipski

O związkach między zrównoważonym rozwojem  a obywatelskim społeczeństwem

Małgorzata Baron-Wiaterek

Zasady i formy współdziałania organizacji pozarządowych i samorządu terytorialnego

Maria Zrałek

Gra o miasto dla wszystkich

Część V

Aktualne obszary wykluczenia społecznego

Grzegorz Odoj

Problemy integracji społecznej osób niepełnosprawnych intelektualnie

Bożena Kołaczek

Kilka refleksji teoretycznych nad problemem dezaktywizacji zawodowej rodziców dzieci niepełnosprawnych jako substytutu/komplementu instytucjonalnej formy opieki

Wojciech Welskop

Oczekiwania nauczyciela wobec uczniów  w kontekście wykluczenia społecznego

Barbara Kołodziej

Kwestia zwierząt w polityce społecznej

Noty o autorach

***

***

Dziękując mojej wspaniałej koleżance Elżbiecie, Autorom artykułów oraz Wszystkim, z którymi miałam możliwość współpracować, wymieniać poglądy, czerpać inspiracje i zdobywać nowe doświadczenia, zapraszam do lektury z prośbą o życzliwe acz wnikliwe i krytyczne uwagi dające spektrum do dalszych działań.